È«Ãñ²ÊƱ

Mae Prosiect Penrhyn yn un o fentrau craidd Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru. Mae’n dod â rhwydwaith rhanbarthol bywiog o bartneriaid dreftadaeth ddiwylliannol, cymuned, busnes ac academaidd ynghyd i ennyn ymgysylltiad gwell â hanes lleol a byd-eang ystâd y Penrhyn.

O’r adeg y datblygodd yn y cyfnod canoloesol hyd at ddechrau’r ugeinfed ganrif, stad y Penrhyn oedd y grym pennaf ym mywyd gogledd orllewin Cymru. Roedd y dylanwad hwn yn ymestyn ar draws tirddaliad enfawr ac yn cynnwys pob elfen o gymdeithas – o diwydiant, gwleidyddiaeth, diwylliant a chrefydd i bensaernïaeth, iaith, ffermio a rheoli tir. Mae stori ac etifeddiaeth Penrhyn yn gymhleth ac yn amlochrog, yn hynod leol a rhyngwladol o ran maint – ac wedi’u trwytho â llinynnau pwysig o gryn ddadlau a chynnen, yn arbennig pa mor ganolog yw’r fasnach gaethweision drawsiwerydd i hanes yr ystâd a’i rôl hanfodol yn hanes llechi, gan gynnwys Streic Fawr Chwarel y Penrhyn 1900-03.

Mae Penrhyn wedi bod yn ganolog i hanes, tirweddau a hunaniaeth gogledd orllewin Cymru ers y cyfnod canoloesol, ac eto mae yna brinder o ymchwil arno. Mae Prosiect Penrhyn wedi’i sefydlu gan Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru i gydnabod bod Penrhyn yn cynnig prism rhagorol ar gyfer archwilio hanes y rhanbarth, ei gymunedau a chysylltiadau â’r byd ehangach. Mae gan y rhaglen ymchwil a gynhyrchir gan Brosiect Penrhyn y potensial i fod yn drawsnewidiol: gan archwilio naratifau sefydledig, cwestiynu canfyddiadau a mythau traddodiadol a darparu dehongliad trwyadl sy’n cynnig newid sylweddol ar gyfer dealltwriaeth o, ac ymgysylltu â, hanes lleol, diwylliant, tirweddau a hunaniaeth Gwynedd.

Ategwyd Prosiect Penrhyn gan gwblhad prosiect catalogio mawr yn Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor, sy’n hwyluso mynediad i’r corpws llawn o gofnodion a gynhyrchwyd gan deuluoedd ac ystâd y Penrhyn am y tro cyntaf. Mae’r prosiect hefyd yn cydblethu â dwy fenter gysylltiedig bwysig sy’n addo gwneud cyfraniadau pellgyrhaeddol tuag at ddatblygu a hyrwyddo treftadaeth, diwylliant, twristiaeth ac economi’r rhanbarth, sef Llechi Cymru | Cais Treftadaeth y Byd UNESCO Llechi Cymru a strategaeth yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ar gyfer trawsnewid y ffordd y mae stori Castell Penrhyn yn cael ei chyflwyno i’r cyhoedd trwy feysydd cydgysylltiedig dehongli treftadaeth, profiad ymwelwyr ac ymgysylltu â’r gymuned.

Mae Castell Penrhyn, sydd wedi'i leoli ar gyrion Bangor, yn un o brif plasdai'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yng Nghymru. Am ganrifoedd bu’n sylfaen grym i un o’r ystadau mwyaf a mwyaf dylanwadol yng Nghymru.

Mae Archif Ystad y Penrhyn yn gyfres barhaus o gofnodion a grëwyd gan y stad a’i pherchnogion olynol: teuluoedd Gruffydd, Williams, Pennant a Douglas-Pennant, rhwng y drydedd ganrif ar ddeg a’r ugeinfed ganrif. Roedd yn un o’r archifau ystad mwyaf a gafwyd gan Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Bangor yn ystod canol yr ugeinfed ganrif, i ddechrau trwy adnau mawr ym mis Mawrth 1939, gyda chroniadau sylweddol ym mis Chwefror a mis Medi 1966 ac ym 1999.

Erbyn diwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd ystâd y Penrhyn yn ymestyn i tua 72,000 erw, sef yr ystâd drydedd fwyaf yng Nghymru. O’r adeg y datblygodd yn y cyfnod canoloesol, bu’n rym tra-arglwyddiaethol ym mywyd gogledd orllewin Cymru, yn ymestyn ar draws sylfaen dirddaliad enfawr ac yn cael effaith ddwys ar bob agwedd o gymdeithas, yn amrywio o ddiwydiant, gwleidyddiaeth, diwylliant a chrefydd, drwodd i bensaernïaeth, iaith, ffermio a thirwedd. Mae'r archif yn cynnwys cofnodion yn ymwneud â'r uchod i gyd - o ran amrywiaeth ei cynnwys a'i faint does dim casgliad cystal ymhlith archifau ystadau Bangor.

Mae’r rhan fwyaf o’r cofnodion yn ymwneud â chaffael, cydgrynhoi, rheoli ac etifeddu’r ystad – gweithredoedd teitl, setliadau, rhenti, cyfrifon, gohebiaeth, mapiau ac arolygon. Fodd bynnag, mae hanes, cymeriad ac etifeddiaeth Penrhyn yn gymhleth ac yn amlochrog, gan gynnwys themâu a chyfnodau arwyddocâol, dadleuol a chynnen. Y nodweddion hyn sy’n rhoi gwerth treftadaeth ac ymchwil nodedig i archif y Penrhyn, fel casgliad o arwyddocâd lleol, cenedlaethol a byd-eang, gan gynnwys:

• Cofnodion sy’n manylu ar ddatblygiad cynnar ystad dir yng ngogledd Cymru y tu hwnt i gyfyngiadau traddodiadol y system frodorol o ddaliadaeth ac etifeddiaeth (a elwir yn cyfran), gan gynnwys enghreifftiau niferus o drawsgludiad yn tir prid, grantiau o dir yn gysylltiedig â theyrngarwch y teulu yn ystod cyfnod Gwrthryfel Glyndŵr, a phapurau yn tystio i ymddangosiad y teulu Gruffydd, un o'r teuluoedd bonedd mwyaf pwerus yng ngogledd Cymru erbyn y bymthegfed ganrif.
   
• Cofnodion yn ymwneud â chysylltiadau’r ystâd â chaethwasiaeth ar draws yr Iwerydd a'i tir a gweithrediad yn Jamaica o tua 1660 hyd c.1940, gan gynnwys papurau yn manylu ar ddatblygiad a rheolaeth eu planhigfeydd siwgr a’u rôl yn y fasnach gaethweision.
   
• Cofnodion yn ymwneud â Chwarel Penrhyn ym Methesda, a ddatblygodd i fod yn un o'r rhai mwyaf yn y byd, gan gyflogi 3,000 o ddynion yn ei hanterth, allforio llechi ar raddfa fyd-eang a chael dylanwad dwfn ar gymeriad y gymdeithas ranbarthol; gan gynnwys cofnodion sydd o bwys i hanes llafur, hawliau gweithwyr ac undebaeth lafur, yn arbennig Streic Fawr 1900–03 (yr anghydfod diwydiannol hiraf yn hanes Prydain hyd heddiw).
   
• Cofnodion yn manylu ar un o'r rhaglenni mwyaf uchelgeisiol o 'wella' ystadau ym Mhrydain, a oruchwyliwyd gan yr amryddawn Benjamin a James Wyatt, a wasanaethodd fel prif stiward yr ystâd rhwng 1786 a 1859. Roedd y buddsoddiad sylweddol yn yr ystâd yn canolbwyntio'n bennaf ar seilwaith i gynnal y diwydiant llechi, ond hefyd yn ymestyn i amgead (dadleuol) gwastraff mynydd, adeiladu ffyrdd, cynhyrchiant amaethyddol gwell, coedwigaeth, tai a datblygu amwynderau lleol megis ysgolion, gwestai ac eglwysi.
   
• Cofnodion yn ymwneud â dadleuon gwleidyddol, crefyddol a chymdeithasol yng Nghymru ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan dargedwyd yr Arglwydd Penrhyn – a nodweddid fel landlord Seisnig, Anglicanaidd, Torïaidd – gan fudiad radical-anghydffurfiol Cymreig pwerus a oedd yn ceisio dymchwel system draddodiadol cymdeithas a gwleidyddiaeth Cymru dan lywyddiaeth y bonedd. 
   

Heddiw mae'r casgliad yn cael ei gadw ar gyfer y genedl gan Brifysgol Bangor. Fe’i hystyrir yn un o asedau treftadaeth ddiwylliannol pwysicaf y Brifysgol: yn adnodd ymchwil unigryw ar gyfer staff academaidd a myfyrwyr, ac yn alluogwr strategol sy’n cyfrannu at frand deallusol byd-eang a statws y Brifysgol fel canolbwynt diwylliannol ar gyfer y rhanbarth.

I gael mynediad i Gatalog yr Archif ewch i:

Yn 2018, roedd Prifysgol Bangor yn falch iawn o groesawu